Artykuł
Czy możemy nauczyć się empatii? Empatia to umiejętność, którą trzeba ćwiczyć i rozwijać. Kluczem do tego jest uwaga i obecność. Jednak paradoksalnie to właśnie czas izolacji może być szansą na rozwój w sobie oraz w uczniach i uczennicach odpowiedzialnego, empatycznego i świadomego mieszkańca Ziemi. Jak? Poniżej proponowane ćwiczenia i scenariusze gotowe do przeprowadzenia w formie zdalnej.
Koronawirus dotknął każdego aspektu naszego życia. Być może trudno nam się przystosować do nowych warunków funkcjonowania w zamknięciu, niekiedy w samotności. Paradoksalnie ta wymuszona izolacja społeczna może stanowić szansę na spojrzenie na drugiego człowieka z większą uwagą i zrozumieniem dla innego punktu widzenia.
Wirus i stan wstrzymania, w jakim się teraz znajdujemy, przypomina nam, że jesteśmy od siebie zależni bez względu na pochodzenie, język którym się posługujemy, „że nie jesteśmy oddzieleni od świata swoim człowieczeństwem i wyjątkowością, ale świat jest rodzajem wielkiej sieci, w której tkwimy, połączeni z innymi bytami niewidzialnymi nićmi zależności i wpływów”, jak o tym pisze w swoim felietonie dla „Frankfurter Allgemeine Zeitung” Olga Tokarczuk (później tekst został opublikowany na profilu fejsbukowym pisarki).
Zachęcam wszystkich, a szczególnie nauczycieli i nauczycielki, których zaangażowanie i sposób komunikowania się w czasie pandemii może zwiększyć bezpieczeństwo młodych ludzi, do ćwiczenia ze swoimi uczniami i uczennicami empatycznego podejścia do drugiego człowieka. Praktykowanie empatii jest potrzebne na każdym etapie rozwoju człowieka. Epidemia koronawirusa to trudny czas również dla dzieci i młodzieży, pełen niepewności i ograniczenia tak ważnych kontaktów społecznych. Prowadzone teraz z młodzieżą zajęcia online są czasem, w którym szczególnie powinniśmy postawić na pierwszym miejscu relacje międzyludzkie i wzajemne wsparcie. A zdolności empatyczne są uniwersalne i przydadzą się we wszystkich czasach, bez względu na dzielący nas dystans.
Jak wejść w czyjeś buty?
Empatyczne podejście do drugiego człowieka nie jest jednoznaczne z odczuwaniem tego samego co druga osoba. Empatia według amerykańskiego psychologa, mediatora i twórcy modelu komunikacji Porozumienie bez Przemocy (ang. Nonviolent Communication) Marshalla Rosenberga to zobaczenie świata oczami drugiego człowieka bez oceniania czy podawania gotowych rozwiązań. Aby rozumieć z szacunkiem cudze doświadczenia potrzebujemy dbać o empatię dla siebie samego. Dlatego warto nawiązać kontakt ze sobą samym, brać odpowiedzialność za swoje uczucia i potrzeby oraz starać się je wyrazić i zaspokoić zwracając przy tym uwagę na uczucia i potrzeby innych. Kluczem do tego jest uwaga i obecność.
Niewątpliwie żyjemy w trudnych, ale i ciekawych czasach. Paraliżująca gospodarki i społeczeństwa na całym świecie pandemia koronawirusa, zagrażająca zdrowiu zmiana klimatu, powodujące przymusowe migracje ludności wojny i konflikty zbrojne to tylko kilka z licznych wyzwań, z którymi mierzą się obecnie obywatele i obywatelki państw, niezależnie od szerokości i długości geograficznej. W dzisiejszym świecie współzależności globalnych niezwykle ważne jest kształcenie w sobie, jak i w młodych ludziach, kluczowych kompetencji społecznych, które pozwalają na odnajdywanie się w stale zmieniających się sytuacjach i kontekstach. Do takich podstawowych umiejętności należy m.in. odczuwanie i wyrażanie empatii dla innych.
Jak możesz rozwijać empatię w czasach zarazy?
Hashtagi, które krążą w Internecie na całym świecie w różnych wariantach, m.in.: #zostańwdomu, #stayathome, #restezchezvous czy #badzjakkevinzostanwdomu, mają jeden cel – ograniczyć kontakty społeczne z innymi osobami w celu zminimalizowania liczby zachorowań po to, by jak najszybciej wyeliminować wirus. Ta globalna akcja zwraca uwagę, że dystans społeczny może być naszą najlepszą bronią aby pokonać wspólnego, niewidzialnego wroga. Tym samym, gdy nie wychodzimy z domu, chronimy nie tylko samych siebie, ale i inne osoby. Myślenie o innych, o tym co czują i przeżywają pozwala nam wytrwać w przestrzeganiu reguł. Widzimy sens naszych poświęceń.
Empatię można ćwiczyć na wiele sposobów. Zarówno pracując samodzielnie nad sobą, jak i w kontakcie z drugim człowiekiem. Ważne jest ćwiczenie aktywnego słuchania, przyglądanie się własnym uczuciom i emocjom i rozumienie wieloznaczności komunikatów, które do nas docierają.
Sposoby myślenia i zdobywania wiedzy w edukacji globalnej stwarzają uczniom i uczennicom szansę dostrzegania związków między tym, co lokalne a kwestiami dotyczącymi całego świata oraz zachęcają ich do odkrywania, analizowania i docenienia różnorodnych punktów widzenia. To droga do wychowania odpowiedzialnego, empatycznego i świadomego mieszkańca Ziemi.
Przegląd materiałów edukacyjnych i narzędzi poruszających zagadnienie empatii, które można wykorzystać podczas spotkania online z młodzieżą:
- Historia chłopca Bosco przyczynkiem do refleksji na temat empatii
Ćwiczenie „Kim jest Bosco?” oparte zostało na prawdziwej historii chłopca z Ugandy. Czego chciał(a)bym się dowiedzieć o moich rówieśnikach z Ugandy? Ta opowieść ma szansę zainteresować i poruszyć młodych ludzi w Polsce, a także stać się przyczynkiem do refleksji i dyskusji na temat empatii, jako uniwersalnej ludzkiej wartości we współczesnym świecie. Materiał edukacyjny został zaczerpnięty z publikacji „Świat na wyciągnięcie ręki” Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2011 r.
- Zrozumienie i empatia dla osoby dzielącej się swoim doświadczeniem uchodźczym
Wywiad pt. „W Syrii i w Polsce” z Lahoudem Toumą, farmaceutą, uchodźcą z Syrii o jego doświadczeniu uchodźczym i życiu w Polsce. + scenariusz zajęć.
Zwróć uwagę uczniów i uczennic, że każda osoba ma swoją historię, którą wypełniają wydarzenia, osoby, miejsca, czas. Dzięki temu jest ona wyjątkowa i jedyna w swoim rodzaju. Dlatego potrzebny jest szacunek, zrozumienie i empatia dla historii drugiego człowieka. Niezbędnym warunkiem do opowiedzenia swojej historii jest atmosfera życzliwości i akceptacji. Zarówno my jej potrzebujemy, gdy mówimy o tym, co nas dotyczy, a jednocześnie powinniśmy/powinnyśmy zapewnić ją innym. Rozmowa, której fundament stanowią wspomniane wartości, tworzy niezbędną przestrzeń do budowania więzi między ludźmi.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2016 r.
Wizją założycieli jest podniesienie świadomości i stworzenie ruchu łączącego ludzi ze wszystkich środowisk po to, by wspólnie uczyć się serdeczności i dbać o siebie nawzajem. Dzieje się to w taki sposób, że ludzie z różnych stron świata, dzięki połączeniu internetowemu, są dla siebie przez jakiś czas i po prostu patrzą na siebie. Bez głosu, bez czatu. Podczas połączenia z losową osobą jesteśmy proszeni o to, aby po prostu być przez minutę i nawiązać kontakt wzrokowy z nieznaną, wybraną przez system osobą. Nie trzeba się uśmiechać, ale można, jeżeli mamy na to ochotę. Ważne, abyśmy przez minutę, pozostali w miejscu przed kamerą i nie komunikowali się za pomocą gestów.
Zachęcam do doświadczenia tego na własnej skórze, a następnie do polecenia go swoim uczniom i uczennicom. Połączenie w ciszy z nieznaną nam osobą i współdzielenie z nią tylko, albo aż, jednej minuty mogłoby się wydawać sprawą banalną. Sprawdź jakie emocje i uczucia towarzyszą Tobie oraz Twoim uczniom i uczennicom, jeśli zdecydujesz się pokazać im tę inicjatywę.
Połącz się zdalnie z młodzieżą, aby wspólnie omówić wasze doświadczenia. Na początku zachęć do wzięcia kilku głębokich oddechów. Zadbaj o to, aby każdemu uczniowi i uczennicy dać tyle samo czasu na odpowiedź:
– Jak się czułeś/czułaś podczas połączenia? Co zaobserwowałeś/zaobserwowałaś? Jak zareagowało Twoje ciało?
– Jakie uczucia są teraz w tobie? Radość, smutek, gniew, a może strach?
– Jakie potrzeby nie były zaspokojone? Czego było ci potrzeba, czego chcesz teraz?
– Co czujesz i czego w związku z tym potrzebujesz?
Zaproś uczniów i uczennice do obejrzenia filmowego eksperymentu – „Zatrzymaj się na 4 minuty” Amnesty International. Opowiedz krótko o tym projekcie. Poproś młodzież o rozmowę w parach na temat wrażeń po obejrzeniu filmu oraz skonfrontowanie ich z wcześniejszym doświadczeniem przeprowadzonym na stronie Human Online. Możesz zadać dodatkowe pytania do rozmowy:
– Co jest potrzebne, by spojrzeć na drugiego człowieka inaczej?
– Co jest potrzebne, aby się lepiej zrozumieć i poznać?
Wykorzystajmy ten czas
Zamknięcie w domu to dla nas wszystkich test poczucia wspólnoty, empatii i solidarności. Zagrożenie koronawirusem pokazuje nam, jak szybko może się zmienić nasze życie, punkt widzenia i postrzeganie świata. Podążając za słowami Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara „Spróbujmy skorzystać z szansy, aby to niezwykle ciężkie doświadczenie umocniło naszą społeczną empatię i poczucie obywatelskości”.
Zapraszamy wszystkich nauczycieli i nauczycielki, którzy są na co dzień wychowawcami dla swojej młodzieży, do przyjrzenia się swojej zdolności empatii oraz do pomagania swoim uczniom i uczennicom w zdobywaniu i rozwijaniu tej umiejętności.
Polecana lektura:
Specjalna zakładka poświęcona edukacji zdalnej na blogu Centrum Edukacji Obywatelskiej. Znajdziesz tu teksty naszych ekspertów i trenerów zawierające porady na temat zdalnej edukacji, gotowe pomysły na zadania i scenariusze lekcji oraz wiele innych!
Artykuł „Jak znaleźć grunt pod nogami w czasie pandemii koronawirusa?”. Tekst ukazał się w Przewodniku „Prowadzenie zajęć zdalnie” wydanego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej
Materiały edukacyjne dla kadry pedagogicznej z serii „Rozmawiajmy o uchodźcach”, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2016-2019
Publikacja „Świat na wyciągnięcie ręki. Scenariusze zajęć z edukacji globalnej na godziny wychowawcze”, Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2011 r.
Artykuł „Jak mózg dziecka uczy się empatii?”, Magdalena Boćko-Mysiorska
