Artykuł
Krytyczne myślenie można kształcić u uczniów i uczennic poprzez rozmowę, zadawanie pytań, dawanie przyzwolenia na niewiedzę, wątpienie i błądzenie. W tym artykule proponuję trzy ćwiczenia, które zawierają te elementy.
1. Wstęga Möbiusa
Uczennice i uczniowie chętniej będą ćwiczyli krytyczne myślenie, jeśli zadania będą wywoływały zaciekawienie. Sposobem na to jest wykorzystanie wstęgi Möbiusa.
Na potrzeby zajęć stwórz wstęgę Möbiusa ze zwykłego paska papieru. Sklej jego końce, ale tak, by jeden z nich był obrócony o 180°.
Najlepiej wykonaj 2-3 takie modele – niech krążą po klasie. Zaproś dzieci/młodzież do głośnego zastanawiania się nad tym, co się stanie, gdy przetniemy wstęgę wzdłuż, w połowie. Nie pozwól jeszcze rysować po wstędze ani jej ciąć. Wolno tylko dotykać. Dopytuj, ile figur powstanie po rozcięciu, ile będą miały skrętów, jaką będą miały szerokość. Nie spieszcie się. Niech jak najwięcej osób zabierze głos, opisując to, co ich zdaniem będzie finałem eksperymentu.
Gdy uznasz, że wszystkie pomysły zostały wypowiedziane, pozwól chętnym osobom narysować linię, a następnie przeciąć wstęgę. Sprawdźcie, co się wydarzy.
To nie koniec! Rozdaj kolejne modele papierowej wstęgi, puść w obieg i zapytaj, co się stanie, gdy rozetniemy ją w 1/3 szerokości. Możesz wymyślić jeszcze więcej wyzwań związanych ze wstęgą Möbiusa. Inspirujące może być nagranie Centrum Nauki Kopernik.
Na koniec zapytaj młodzież o to, po co wykonali taki eksperyment. Ważne, aby zwrócili uwagę na to, że wartością tego ćwiczenia było wspólne zastanawianie się. Cenny jest też proces zadawania pytań i podkreślenie tego, że jeśli zachowamy otwartość, to efekt może nas zaskoczyć.
Bądź przygotowany_a na to, że lekcja może polegać na wątpieniu, zadawaniu wielu pytań, słuchaniu wypowiedzi innych osób (niekoniecznie nauczyciela_ki). Nie zawsze oczekuj, aby uczniowie i uczennice znali odpowiedzi. Często cenniejsza jest umiejętność wyrażenia swojej niewiedzy lub niepewności poprzez sformułowanie pytania, które zdradzałoby chęć zrozumienia.
| Taka postawa przydaje się też w odbiorze tekstów medialnych. Rozbudzenie czujności w odbiorze przekazów medialnych jest kluczowe dla zdobywania informacji o świecie, budowania własnych opinii i poglądów oraz pogłębiania wiedzy opartej na rzetelnych źródłach. |
2. Rozmowa z memem
Wielu młodych ludzi traktuje memy jako źródło wiedzy o świecie. Dlatego ważne jest, aby umieć patrzeć na nie krytycznie.
W ramach ćwiczenia wyświetl klasie przygotowany wcześniej mem, np. taki:
Zastanówcie się wspólnie, jakich pewnych informacji dostarcza. Spiszcie listę pytań, które pozwolą ocenić wiarygodność przekazanej informacji. Możecie skorzystać z moich propozycji:
- Jaka informacja została przekazana w tym memie?
- Jakie jest źródło tej informacji?
- Co przedstawiają oba zdjęcia?
- Gdzie dokładnie wykonano zdjęcie na dole?
- Kiedy i w jakich okolicznościach zrobiono to zdjęcie?
- Kto jest autorem tego mema?
- Czy tę informację potwierdzają inne źródła?
Może szybko okazać się, że informacja przekazana w tym memie jest niesprawdzalna, a tym samym mało wiarygodna.
3. Prawda czy dezinformacja?
Wątpienie w treść przekazu medialnego jest cenną umiejętnością. Jeśli uczniów będziemy przyzwyczajać do tego, że mogą samodzielnie zdobywać wiedzę, a nawet że mogą wątpić w to, co mówi nauczyciel lub nauczycielka, łatwiej będzie im przyjąć postawę krytyczną.
W ramach ćwiczenia przygotuj ok. 15 różnych tekstów opublikowanych w Internecie (np. postów z mediów społecznościowych, memów, wpisów celebrytów). Przed lekcją koniecznie sprawdź ich wiarygodność, by móc później wesprzeć uczniów i uczennice w rozmowie.
Podziel klasę na pary i rozdaj losowy tekst. Poproś, aby oceniła jego wiarygodność na podstawie pytań:
- Co jest źródłem komunikatu (strona, osoba)?
- Czy weryfikowanej przez Was wypowiedzi towarzyszy podanie źródła informacji (badanie, raport)?
- Warto przyjrzeć się dacie publikacji, doborowi zdjęć.
- Co decyduje o tym, że dany komunikat jest prawdą lub dezinformacją?
W tropieniu wypowiedzi dezinformujących pomocne będą portale fact-checkingowe, tj. https://demagog.org.pl/ , https://konkret24.tvn24.pl/ , https://oko.press/ . W obszarze zmian klimatycznych warto przejrzeć stronę https://naukaoklimacie.pl/.
Wiele osób jest przekonanych o tym, że „nie da się nabrać” na fake newsy. Naturalne jest to, że chcemy zachować o sobie dobre zdanie. Zamiast krytycznie czytać publikowane w Internecie informacje szukamy tych, które oddają nasze wyobrażenie o świecie. Lubimy wiedzieć, że mamy rację. Niestety emocjonalne nagłówki i lidy wyzwalają gwałtowne reakcje, usypiając naszą czujność. Pochłaniane hurtowo memy i tik-tokowe filmiki są dla niektórych z nas pierwszym (oby nie jedynym) źródłem informacji o wydarzeniach w Polsce i na świecie. Niezbędne jest kształtowanie postawy krytycznej. Pomocna może być publikacja “Ćwiczenia z myślenia”.
Aby kształcić w szkole kompetencje przyszłości, w tym krytyczne myślenie, pozwólmy sobie i swoim uczniom na wątpienie, błądzenie, niewiedzę, a nade wszystko na zadawanie pytań.
Jadwiga Jarosz – nauczycielka języka polskiego w Zespole Szkół Plastycznych w Bielsku-Białej, edukatorka globalna, współpracowniczka Centrum Edukacji Obywatelskiej w programach „W świat z klasą”, „Rozmawiajmy o uchodźcach. Kluby Dobrej Rozmowy”, „1Planet4All – Razem dla Klimatu”, autorka i współautorka scenariuszy lekcyjnych do języka polskiego, edukacji medialnej i religii, mentorka, tutorka. Autorka telewizyjnych lekcji języka polskiego KORKI.TV.
