Artykuł
Sztuka jest dobrym narzędziem do krytycznego namysłu nad rzeczywistością i komentowania współczesnych wydarzeń. Ale sztuka to też narzędzie zmiany społecznej, która wpływa na jej odbiorców i twórców. Warto korzystać z tego potencjału podczas pracy z uczniami i uczennicami, zachęcając ich do szukania innych sposobów na poznawanie miejsca, w którym żyją, oraz głębszego poznawania samych siebie.
Dzielimy się z Wami pomysłem na włączanie uczniów i uczennic w twórcze poszukiwania i działania, dzięki którym młodzi ludzie odkryją swoje zasoby, zbudują postawę zaangażowania, rozwiną pasje oraz umiejętność krytycznego myślenia.
Artysta w szkole
Na drogę twórczych poszukiwań można wejść samemu – wierzymy, że zarówno nauczyciele i nauczycielki, jak i uczniowie i uczennice taki potencjał mają. Czasem warto jednak poszukać wsparcia i zaprosić do współpracy osobę, która nas przez ten proces przeprowadzi. W programach edukacji kulturalnej Centrum Edukacji Obywatelskiej współpracujemy z artystami i artystkami konceptualnymi, fotografikami, twórcami teatralnymi, pedagogami teatru i filmowcami. Mają oni/one możliwość przyjechania do szkół na dłuższe pobyty, zwane rezydencjami artystycznymi. Do współpracy zapraszamy osoby, które – poza kreatywnym spojrzeniem na rzeczywistość – wykorzystują sztukę jako narzędzie zmiany społecznej i są gotowe ruszyć we wspólną podróż z młodymi ludźmi.
Wartością, jaką niesie zaproszenie do szkoły osoby z zewnątrz, w tym przypadku twórczyni lub twórcy, jest uzyskanie świeżego spojrzenia na miejsce, w którym na co dzień funkcjonujemy, i na zbudowane w społeczności relacje. Czułe oko artysty/artystki czy animatora/animatorki kultury pomoże w wyborze tematu działań, po przeprowadzeniu wspólnie z uczniami i uczennicami diagnozy lokalnej. Rezydent/rezydentka podpowie metody twórczego działania, rozbudzając w młodych ludziach i nauczycielach/kach chęć przyglądania się rzeczywistości przez pryzmat sztuki.
Rezydencje artystyczne
W Centrum Edukacji Obywatelskiej współpracujemy z twórcami i animatorami kultury od wielu lat. Zaczęło się od jednorazowych warsztatów twórczych (filmowych, teatralnych, fotograficznych) w szkołach, które z czasem przerodziły się w dłuższe pobyty, czyli rezydencje. Zwykle rezydencje artystyczne mają miejsce w instytucjach kultury, np. muzeach czy galeriach, do których artyści zapraszani są na kilkutygodniowe lub kilkumiesięczne pobyty. My natomiast zaproponowaliśmy artystom rezydencje w szkołach, by wspólnie z uczniami i uczennicami realizowali działania, czerpiąc z tego pobytu również inspiracje dla siebie.
Sztuka zaangażowania
Model współpracy pomiędzy artystą a szkołą, której efektem jest realizacja lokalnych projektów społeczno-artystycznych, wypracowaliśmy w programie “Sztuka zaangażowania”. Rezydencje były prowadzone w szkołach, Młodzieżowych Ośrodkach Wychowawczych i Młodzieżowych Ośrodkach Socjoterapii.
Każdy projekt był mocno osadzony w lokalnym kontekście, odpowiadał na potrzeby uczestników i uczestniczek, a wybór jego tematu był wynikiem przeprowadzonej diagnozy lokalnej, czyli rozmów, obserwacji i badań terenowych (to mogą być np. spacery po miejscowości, podczas których uczniowie i uczennice są przewodnikami dla twórcy). Jednak bardzo często to osoba z zewnątrz otwiera oczy na rzeczywistość, zauważa detale, uczy słuchać i szukać odpowiedzi na pytania, które w pierwszym momencie wydają się proste: Kto tu mieszka? Co łączy, a co dzieli mieszkańców? Czego tu brakuje, a czego jest za dużo? Bardzo ważny jest sam proces i to, co odkrywamy po drodze do końcowego efektu. Efektem może być nim film, działanie w przestrzeni publicznej, takie jak instalacja artystyczna, performance, mural, happening, słuchowisko, spektakl.
Przedstawiamy dwa przykłady rezydencji i projektów realizowanych w ramach programu „Sztuka zaangażowania”.
Rezydencja artystyczna w Luborzycy
Sylwia Czubała, artystka społeczna, trafiła na rezydencję do Luborzycy. To miejscowość, która leży na granicy dwóch byłych zaborów w woj. małopolskim. Motyw granic, konfliktów, sytuacji spornych stał się motywem przewodnim, wokół którego grupa młodych ludzi zaczęła poszukiwania. Towarzyszyli im, poza Sylwią, nauczyciele z tamtejszego gimnazjum – Rafał Opulski i Sylwia Kuźniar.
Jednym z pierwszych działań, jakie podjęła młodzież, była praca z mapą Luborzycy i całej gminy, która została wydrukowana na dużym formacie. Sylwia na bieżąco notowała wrażenia i etapy pracy podczas rezydencji: „Młodzi zaznaczają istotne miejsca historyczne, punkty ważne ze względów osobistych, miejsca zamieszkania, miejsca pracy rodziców, a także miejsca konfliktów. Wszystkie naniesione na mapę punkty wspólnie dyskutujemy i analizujemy. Uczniowie i uczennice negocjują pamięć o pewnych historiach. Nie brakuje opowieści z przymrużeniem oka – tutaj prym wiodą tzw. wojny chryzantemowe, czyli lokalne animozje przed Świętem Zmarłych. Najsilniej uwidacznia się jednak konflikt kiboli TSW i KSC (miejscowych klubów piłkarskich). Podczas wspólnego spaceru młodzi ludzie pokazują mi zlokalizowany nieopodal szkoły murek, który jest miejscem manifestacji nienawiści kiboli wobec siebie nawzajem – aktualnie przemalowany na biało. Zresztą, ta kibolska wojna manifestuje się także poprzez różnej maści agresywne napisy w całej wsi: na przystankach, reklamach, w szafkach uczniowskich. Te napięcia stanowią dla nas póki co oś najbardziej ożywionej dyskusji i w związku z tym planujemy jakoś ten murek zagospodarować. Dzieciaki wykonują wstępny projekt graffiti, który ma mieć charakter pojednawczy”.
Artystka, uczniowie i uczennice oraz opiekunowie grupy postanowili wykorzystać ten lokalny „hyde park”, by opowiedzieć o tym, czego potrzebują, by czuć się dobrze w swojej szkole i okolicy. W ramach akcji stworzyli własne grafitti – odpowiedź na pytanie „czego potrzebujemy”? Wśród haseł na murku pojawiły się takie jak: przyjaźń, równość, tolerancja, dom, pokój.
Podczas finałowej prezentacji rezydencji i projektu, czyli mini festiwalu ulicznego „Cegła Fest”, młodzi ludzie zaprezentowali film o tym, jak doszło do stworzenia muralu, zorganizowali koncert akordeonowy i potańcówkę. W części przygotowań towarzyszyła im lokalna TVP 3 Kraków, która nakręciła o nich krótki, lecz treściwy materiał filmowy, nazywając murek „murem pojednania”.
Zachęcamy do obejrzenia filmu z rezydencji w Gimnazjum w Luborzycy oraz do przeczytania pełnej relacji https://rezydencje.ceo.org.pl/aktualnosci/cegla-fest-w-luborzycy-0).
Rezydencja artystyczna w Radości
Podczas rezydencji artystycznej Małgorzaty Minchberg w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii w podwarszawskiej Radości, bardzo ważny okazał się proces edukacyjny i twórczy, przez który przeszła młodzież z ośrodka i który doprowadził ją do wyboru tematu działania. Finalnie postanowili zająć się kwestią wycinki drzew pod trasę szybkiego ruchu, która przebiegać będzie tuż za płotem MOS-u.
Poniżej fragment relacji Mai Dobiasz-Krysiak, koordynatorki programu “Sztuka zaangażowania” z rezydencji Małgorzaty Minchberg w MOS-ie nr 8 w Radości.
“W jaki sposób młodzi wychowankowie MOS-u mogą zabrać głos w tej sprawie? Nie są odbierani jako pełnoprawni mieszkańcy dzielnicy – spędzają tam tylko czas w tygodniu, w weekendy wracają do swoich rodzinnych domów bądź Domów Dziecka. Co więcej, w willowej Radości uważani są raczej za kłopotliwe sąsiedztwo, a opinia szkoły dla trudnej młodzieży sprzyja powstawaniu przesądów na ich temat. Nie są podmiotem, z którym będą prowadzone miejskie konsultacje – są w pewnym sensie bezbronni wobec zastanej sytuacji. Dokładnie tak, jak podlegające wycince drzewa.
Narzędziem społecznej interwencji stał się tu więc performans, czyli akcja artystyczna polegająca na wyrażeniu swojego zdania poprzez wykonanie na ściętych i poukładanych w stosy balach napisu „Drzewa są bezbronne”. Siłą performansu była jego zespołowość – każdy w milczeniu napisał jedną literę składającą się na hasło. Uczestnicy i uczestniczki przeszli w ciszy przez wycięte połacie lasu, a za nimi podążali zaproszeni goście.
Silny przekaz i mocna forma działania uruchomiły wśród zgromadzonych uczniów i uczennic spontaniczną dyskusję. Czy wyrażanie sprzeciwu za pomocą tego typu środków różni się od nielegalnego graffiti? Czy jako wychowankowie MOS-u mają prawo do tego typu interwencji? To tematy, jak sądzę, bardzo ważne dla osób, które często już w tak młodym wieku mają za sobą konflikty z prawem, znają dobrze sytuację instytucjonalnego przymusu i wciąż czują się zagrożeni karą. Obywatelskie nieposłuszeństwo, strajk czy protest, były dla nich nieodróżnialne od wandalizmu, wykroczenia. Performans pokazał im, że mają prawo zabierać głos, bronić swojego zdania i publicznie je manifestować, używając takich samych środków, jak inni obywatele kraju”.
Więcej informacji o rezydencji w MOS-ie nr 8 w Radości znajduje się w filmie oraz w publikacji “Sztuka zaangażowania w MOS-ach i MOW-ach”.
Zachęcamy do sięgania po sztukę w codziennej pracy z uczniami i uczennicami i do realizacji projektów społeczno-artystycznych. Być może od dawna macie ochotę zaprosić do szkoły twórcę czy animatora kultury, by wprowadzić młodych ludzi w świat wyobraźni, emocji, refleksji i twórczości. Mamy nadzieję, że powyższe przykłady zachęciły Was do otwarcia się na współpracę międzyśrodowiskową – takie nie zawsze oczywiste spotkania mogą być bardzo inspirujące dla Was i Waszych uczniów i uczennic oraz dla zaproszonego artysty.
