Ocenianie na cenzurowanym

Artykuł

Pandemia koronawirusa sprawiła, że bardziej krytycznym okiem patrzymy na wiele niewygodnych prawd o systemie edukacyjnym. Mamy teraz szansę na ponowne przyjrzenie się niektórym zasadom i zwyczajom. Jednym z zagadnień wymagających zmiany jest tradycyjny system oceniania stopniami. Jego wadliwość była widoczna już wcześniej, ale zdalne nauczanie jeszcze bardziej ją uwydatniło.

W tym wpisie postaram się odpowiedzieć na trzy pytania.

1. Na czym polega wadliwość oceniania stopniami?
2. Jak wykorzystać ocenianie bieżące dla dobra procesu uczenia się uczniów i uczennic?
3. Jak oceniać na koniec roku?

Na czym polega wadliwość oceniania stopniami?

• Stopień nie daje uczniowi czy uczennicy wyczerpującej informacji, gdyż nie precyzuje, co jest wykonane dobrze, a co nie i nie wyjaśnia, jak należałoby pracę poprawić.
• Stopnie ograniczają przekazywanie uczniom i uczennicom potrzebnej im do uczenia się informacji zwrotnej, czyli oceny kształtującej. Jeśli uczeń lub uczennica otrzymuje stopień, to komentarz do wykonanej pracy przestaje mieć znaczenie – liczy się tylko cyfra. Nastawienie na stopnie powoduje, że ocena kształtująca (informacja zwrotna) jest rzadziej stosowana i mniej  wykorzystywana przez uczniów i uczennice w uczeniu się.
• Stopień wystawiony jako ocena pracy jest wynikiem wyciągania średniej. Średnia ogranicza precyzję i trafność.
• Stopnie nie są wiarygodną oceną – szczególnie w dobie nauczania zdalnego, gdy nie mamy żadnej gwarancji, że praca jest wykonana przez ucznia lub uczennicę.
• Stopnie nie mogą być porównywane, gdyż ich wysokość zależy od indywidualnych preferencji osoby oceniającej pracę. Czasami na wysokość stopnia wpływa (choć często nieświadomie) opinia nauczyciela czy nauczycielki o uczniu lub uczennicy. Tym samym popularna funkcja stopnia, czyli umożliwienie porównywania osiągnięć uczniów i uczennic, też nie jest spełniona.

W 2014 roku, gdy powstawała Koalicja Dziecko Bez Stopni, Jacek Strzemieczny  optował za stosowaniem w edukacji wczesnoszkolnej wyłącznie informacji zwrotnej, pomagającej się uczyć. Przygotowane przez niego uzasadnienie, opierające się na badaniach i opiniach autorytetów, dotyczy wad oceniania stopniami. Można podsumować je następująco:

• Ocena stopniami może zmienić naturalną chęć dzieci do poznawania świata i doskonalenia posiadanych umiejętności w naukę dla pochwał i stopni. W związku z tym mogą nie powstać – szczególnie ważne dla skutecznego uczenia się – relacje z dorosłymi, polegające na postrzeganiu nauczycieli i nauczycielek jako sojuszników i sojuszniczek w uczeniu się.
• Skuteczne ocenianie bieżące polega na dialogu z uczniem lub uczennicą. Dzięki niemu uczniowie i uczennice powinni w pełni rozumieć:
  – czego mają się nauczyć (cel lekcji);
  – po czym poznają, że się nauczyli (kryteria sukcesu);
  – jakiego postępu dokonali w procesie uczenia się (co się udało, co jest do poprawy i jak mają się uczyć dalej).
• Dziecko odbiera wystawioną mu przez nauczyciela/nauczycielkę ocenę sumującą  jako ocenę swojej osoby i swoich zdolności. Oceny negatywne zniechęcają do podejmowania wysiłku oraz wyzwań. Oceny pozytywne także powstrzymują przed podejmowaniem wyzwań, z uwagi na ryzyko popełnienia błędu i utraty uzyskanej dobrej opinii.
• Stopnie wprowadzają konkurencję wśród dzieci, co wpływa na obniżenie poczucia własnej wartości u tych, którym nie udaje się uzyskiwać wyższych ocen i skutkuje uczeniem się dla stopni w przypadku uczniów i uczennic nagradzanych stopniami. Jedna i druga postawa utrudnia skuteczne uczenie się i pogłębia różnice w rozwoju dzieci. Z wielokrotnie powtarzanych badań Ruth Butler wynika, że ocenianie stopniami przeciwdziała rozwijaniu kreatywnego myślenia.
• Stopnie nie dają dziecku i jego rodzicom informacji, z czym konkretnie dziecko dobrze daje sobie  radę, a z czym nie. Nie mówią również, w jaki sposób powinno poprawić swoją pracę i jak dalej ma się uczyć. W konsekwencji rodzice nie mogą pomóc swojemu dziecku w uczeniu się.

Niestety, mimo że system jest wadliwy, na razie nie ma nadziei na całkowite odejście od oceniania stopniami – choćby dlatego, że prawo oświatowe nakazuje wystawianie stopni na koniec roku. Można jednak ograniczyć wystawianie stopni i wykorzystać ocenianie bieżące jako narzędzie pomocne uczniom i uczennicom w uczeniu się. Informacja o przebiegu procesu uczenia się jest tak samo ważna dla nich, jak dla grona nauczycielskiego i rodziców.

Jak wykorzystać ocenianie bieżące dla dobra procesu uczenia się uczniów i uczennic? Praktyczne wskazówki

Mniej oceniania stopniami

Warto przyjąć następującą zasadę i poinformować o niej uczniów i uczennice: w czasie procesu uczenia się będą oceniani kształtująco (czyli za pomocą informacji zwrotnej), a tylko na koniec procesu – przy pomocy stopni. Ważne jest, aby uczniowie i uczennice wiedzieli, w jaki sposób będzie oceniana ich praca, zanim przystąpią do jej wykonywania.

Przykładowy komunikat dla grupy:

W tym roku wprowadzimy taką zasadę, że gdy będziecie się uczyć, nie będę oceniał(a) was stopniami. Będziecie otrzymywać komentarz do pracy, w którym wyszczególnię, co zrobiliście dobrze, co źle i jak możecie pracę swoją poprawić. Informacja w komentarzu nie będzie brana pod uwagę przy wystawianiu stopnia na koniec roku. Jeśli skończymy dany temat lub dział, to zrobimy sprawdzian i wtedy wcześniej poinformuję was, że będzie on oceniany stopniem. Napiszę również do waszych rodziców, aby wiedzieli, jaki przyjmujemy system oceniania. 

Ustalone kryteria sukcesu

W opinii uczniów oraz uczennic (i nie tylko) kryteria sukcesu są czynnikiem najbardziej pomagającym im w uczeniu się. Obowiązkiem nauczyciela/nauczycielki jest wcześniejsze podanie uczniom i uczennicom kryteriów, po których poznają, że dobrze wykonali pracę. Nauczyciel(ka), oceniając pracę ucznia czy uczennicy, powinien/powinna odnosić się tylko do tych kryteriów.

Przykładowy komunikat dla grupy:

Do każdej lekcji, zadania do wykonania i do sprawdzianu określimy wcześniej kryteria sukcesu, czyli rzeczy, po których można będzie poznać, że cele zostały osiągnięte lub zadanie zostało dobrze wykonane. Oceniając waszą pracę, będę zwracał(a) uwagę tylko na to, co zostało zawarte w kryteriach oceniania. Dlatego zarówno wy, jak i wasi rodzice bądźcie  świadomi, że nie będę odnosić się do czegoś spoza kryteriów.

Umożliwienie poprawy, czyli zapewnienie uczniom i uczennicom wielu prób i szans na prawidłowe wykonanie pracy

Dobrą praktyką jest przeprowadzanie sprawdzianów próbnych, podczas których uczniowie i uczennice przygotowują się do sprawdzianu zasadniczego, a także umożliwienie im wykonania sprawdzianu poprawkowego. Opcje próby i poprawy są zgodne z celem nauczania, jeśli przyjmiemy, że nauczycielowi/nauczycielce zależy na tym, aby uczeń/uczennica nauczył(a) się czegoś, a nie na złapaniu na fakcie, że coś nie zostało opanowane w wyznaczonym czasie. Jeśli nauczyciel(ka) ocenia pracę stopniami, to ostateczny wynik powinien być równy najlepszemu otrzymanemu przez ucznia/uczennicę rezultatowi. Nie powinien być średnią ze wszystkich stopni uzyskanych z danych podejść. Jeśli uczeń/uczennica uzyskuje stopień, którego nie postrzega jako satysfakcjonujący, to powinien/powinna otrzymać jedynie komunikat: „Jeszcze nie, ale następnym razem już tak”.

Przykładowy komunikat dla grupy:

Zależy mi, abyście się nauczyli, a nie na tym, aby was złapać na niewiedzy. Dlatego wprowadzam sprawdziany próbne, które będą oceniane kształtująco, czyli informacją zwrotną i sprawdziany ostateczne, za które otrzymacie stopnie. Każdy będzie mógł poprawić sprawdzian ostateczny, a ocena poprawiona będzie brana pod uwagę przy wystawieniu stopnia na koniec roku.

Wybór

Możliwość wyboru zadań i sposobów ich wykonania motywuje uczniów i uczennice do uczenia się i zwiększa ich szanse na osiągnięcie sukcesu oraz wzmacnia poczucie własnej skuteczności. Wybór może też dotyczyć sposobu oceniania – uczeń/uczennica może zdecydować, czy chce, aby jego praca była oceniona stopniem, czy komentarzem nauczyciela/nauczycielki. Taki wybór zwiększa odpowiedzialność ucznia/uczennicy za proces uczenia się, ale może skutkować zróżnicowanymi systemami oceniania poszczególnych uczniów i uczennic. Warto jednak podjąć to wyzwanie, ponieważ dzięki możliwości wyboru uczniowie i uczennice stają się bardziej samosterowni.

Przykładowy komunikat dla grupy:

Postaram się dawać wam zadania do wyboru. Będziecie mogli wybrać z zestawu te zdania, które zechcecie wykonać. Sposób wykonania również będzie zależał od waszego wyboru. Możecie wybrać jedno lub wszystkie zadania do zrobienia. To od was zależy, na ile zechcecie się przygotować do sprawdzianu. Jeśli ktoś z was postanowi, że nie potrzebuje sprawdzianu próbnego, to będzie mógł zapowiedzieć, że prosi o wystawienie oceny stopniem już z pierwszego sprawdzianu.

Samokontrola

Jeśli uczniowie i uczennice wiedzą, że głównym celem oceniania jest wsparcie ich w uczeniu się, to można podzielić się z nimi procesem oceniania. Można również wspólnie ustalić system oceniania z przedmiotu lub razem zdecydować, które prace będą oceniane stopniami, a które oceną kształtującą. To umożliwia uczniom i uczennicom wzięcie odpowiedzialności również za proces oceniania.

Przykładowy komunikat dla grupy:

Jak już wiecie, oceniam was po to, aby wam pomóc w uczeniu się. Dlatego chciał(a)bym, abyśmy wspólnie zdecydowali, jaki system oceniania najbardziej będzie wam służył. Mogę dać wam wybór pomiędzy oceną stopniem a oceną kształtującą. Musimy tylko uwzględnić konieczność wystawiania ocen końcowych, gdyż do tego zobowiązuje nas prawo oświatowe. 

Samoocena i ocena koleżeńska

Jeśli zgodzimy się z tym, że ocenianie ma pomóc w uczeniu się, to akceptujemy, że najważniejsze w ocenianiu jest otrzymanie przez ucznia/uczennicę informacji, co zrobił(a) dobrze oraz co i jak ma poprawić. Te informacje uczeń czy uczennica może otrzymać nie tylko od nauczyciela, ale również od kolegi i koleżanki lub od samego siebie. Do samooceny i oceny koleżeńskiej potrzebne są dokładnie określone kryteria sukcesu, na podstawie których uczeń/uczennica może sformułować informację zwrotną dla innego ucznia/uczennicy o jego/jej pracy, jak też może ocenić kształtująco swoją własną pracę.

Przykładowy komunikat dla grupy:

W czasie waszego procesu uczenia się będę prosiła was o ocenę koleżeńską, czyli napisanie komentarza dla kolegi lub koleżanki, w którym uwzględnicie, jakie kryteria sukcesu zostały spełnione, a jakie nie. Ocena koleżeńska nie będzie brana pod uwagę przy wystawianiu stopnia końcowego. Podobnie będziemy stosować samoocenę.

Testy samosprawdzające

Nauczyciel(ka) może polecić uczniom i uczennicom wykonanie testu lub quizu z kluczem odpowiedzi. Dzięki takiemu pomysłowi uczeń/uczennica sam(a) sprawdza, które z odpowiedzi są właściwe i bardzo szybko otrzymuje ocenę swojej pracy – bez udziału nauczyciela.

Przykładowy komunikat dla grupy:

Chciał(a)bym, abyście na bieżąco wiedzieli, czy was proces uczenia przebiega prawidłowo. Dlatego dość często będę wam proponować kartkówkę lub test, a gdy je wykonacie, udostępnię wam wyniki, abyście sami mogli sprawdzić, na ile opanowaliście materiał. Wyniki testu nie będą miały wpływu na oceną końcową, choć poproszę was o anonimowe przesłanie ich do mnie, abym mógł/mogła zdecydować, czy mogę iść dalej z materiałem.

Każdy uczeń i uczennica jest w stanie się nauczyć

Nauczyciele i nauczycielki powinni wierzyć w to, że każdy z jego uczniów i każda z ich uczennic może się nauczyć. Nie należy dzielić uczniów na zdolnych i niezdolnych. Jeśli będziecie okazywali wiarę w każdego ucznia i uczennicę, to zaczną oni podejmować wyzwania i w konsekwencji będą się lepiej uczyć. Stopnie dzielą uczniów i uczennice na poziomy, czyli burzą wspomnianą wiarę. Ocena nie powinna dyskredytować ucznia/uczennicy, a stopień często to robi.

Przykładowy komunikat dla grupy:

Jestem przekonany/a, że każdy z was jest w stanie podejmować wyzwania i osiągać wspaniałe wyniki w nauce. Wszystko zależy od włożonego przez was wysiłku. Możecie zawsze liczyć na moją pomoc.

Jak oceniać na koniec roku?

Z praktyki stosowanej przez nauczycieli i nauczycielki wyłaniają się cztery możliwości połączenia oceny kształtującej (w czasie procesu uczenia się) z oceną sumującą na koniec roku.

1. Uczniowie i uczennice są  oceniani kształtująco w trakcie uczenia się, zbierają dowody swojego uczenia się (mogą to być, np.: informacje zwrotne, oceny koleżeńskie, wyniki sprawdzianów, dobrze wykonane prace, zapisy w OK zeszycie) i pod koniec roku proponują stopień dla siebie, uzasadniając propozycję dowodami.
2. Podobne jak w punkcie 1., z tą różnicą, że stopień proponuje nauczyciel(ka), a jeśli uczeń lub uczennica się z nim nie zgadza, to przedstawia dowody na to, że powinien/powinna otrzymać wyższą ocenę.
3. W czasie procesu uczenia się uczniowie i uczennice otrzymują ocenę kształtującą. Po każdym większym temacie nauczyciel(ka) przeprowadza sprawdzian na ocenę stopniem i z tych ocen wystawia ocenę końcową.
4. Nauczyciel(ka) określa sprawności do zdobycia, a uczniowie i uczennice w wybranym przez siebie czasie zdobywają wybrane sprawności. Ocena końcowa jest wynikiem zdobytych sprawności. Ten system znany jest pod nazwą SOK – sprawnościowy OK.

Przykładowy komunikat dla grupy:

Chciał(a)bym z wami ustalić system oceniania, który łączy ocenianie kształtujące w czasie procesu waszego uczenia się z koniecznością wystawienia na koniec roku stopnia z mojego przedmiotu. Przedstawię wam cztery sposoby, chciał(a)bym poznać waszą opinie i ustalić system na ten semestr/rok.

Powodzenia!