Artykuł
Podczas przekazywania dzieciom i młodzieży faktów, zawiłych informacji i definicji, warto odnosić się do wyobraźni słuchających. Przenosić ich w świat poruszanych zagadnień, angażować myśli i emocje, aby łatwiej było zrozumieć i zapamiętać wykładane treści. Taką możliwość daje metoda nauczania i uczenia się, jaką jest storytelling, czyli opowiadanie historii, przedstawianie osobistej perspektywy czy oddanie głosu świadkom zdarzeń.
Pamiętacie świąteczną kampanię reklamową „Czego szukasz w święta?” znanego serwisu zakupowego ze starszym panem, który uczy się języka angielskiego?
W tym krótkim filmiku została opowiedziana historia starszego mężczyzny, który mieszka z pieskiem o rezolutnym spojrzeniu. Otrzymuje on zamówioną przez Internet przesyłkę z materiałami do nauki języka angielskiego. Rozpoczyna przyswajanie podstawowych słówek, oklejając sprzęty domowe oraz czoło psa małymi karteczkami z podstawowym słownictwem, gdziekolwiek jest, ćwiczy wymowę obcych zwrotów. W kolejnej przesyłce od kuriera dostaje walizkę, pakuje więc swoje rzeczy i wyjeżdża do Londynu. W końcowej scenie mężczyzna staje przed małą dziewczynką i po angielsku mówi jej, że jest jej dziadkiem.
O sukcesie tej prostej opowieści decyduje to, że wywołuje emocje. Pokazuje współczesne wyzwania, takie jak konsekwencje wyjazdów naszych rodzin za granicę, na przykładzie trudności, jaką jest nieznajomość języka, w którym komunikują się nasi najbliżsi. Myślę, że niejedna osoba znajduje w tej 3-minutowej historii elementy, z którymi może się utożsamić i które ją poruszają.
Dzisiejszy świat wymaga zarówno od dorosłych, jak i od dzieci i młodzieży umiejętności odnalezienia się w szumie informacyjnym. Zdarza się, że w nauczaniu coraz trudniej przychodzi nam zainteresowanie uczniów i uczennic suchymi faktami, ciągiem liczb czy związkiem przyczynowo-skutkowym. Podobnie jest z osobami dorosłymi jako odbiorcami i odbiorczyniami przekazów medialnych. Typowe jest „przełączanie się” naszego myślenia na inny kanał, w przenośni i dosłownie. W procesie nabywania nowej wiedzy i umiejętności, tak jak w tej reklamie, potrzebny jest silny wątek emocjonalny, który porusza odbiorców i odbiorczynie, nie pozostawia ich obojętnymi. To, co niezależnie od wieku utrzymuje naszą uwagę i włącza empatię, jest człowiek i jego historia. Tym właśnie jest storytelling.
Dlaczego nasz mózg kocha opowieści?
Niemal każdy i każda z nas wyjątkowo dobrze potrafi odtworzyć ważne wydarzenia ze swojego życia. Pamiętamy, w co byliśmy ubrani/byłyśmy ubrane, jaka danego dnia była pogoda, czy nawet co zjedliśmy/zjadłyśmy na śniadanie. Według psychologów i psycholożek, którzy badają pamięć, tak dokładne i trwałe wspomnienia zawdzięczamy przeżywanym przy różnych specjalnych okazjach silnym emocjom.
Emocje pełnią wiele ważnych funkcji w regulowaniu naszego funkcjonowania. Jedną z nich jest informowanie nas o tym, co jest dla nas ważne i facylitowanie podjęcia działań z tym związanych. Przykładowo, emocje nadają priorytet dla przetwarzania wybranych informacji kosztem tych, które nie wzbudzają w nas takiego pobudzenia i tym samym zostają uznane za mniej istotne. Przykładowo gdy toczymy angażującą nas emocjonalnie rozmowę, może się zdarzyć, że ominiemy swój przystanek, rozgotujemy makaron lub schowamy portfel do lodówki. Dzieje się tak dlatego, że uwaga jest ograniczonym zasobem i jeśli poświęcimy ją intensywnie jednej sprawie, to może „nie starczyć” nam jej na inne.
Jednak rola emocji w zapamiętywaniu nie sprowadza się jedynie do kierowania naszej uwagi na dane treści. Byśmy mogli zapamiętać daną informację, musi ona przejść z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej, co określa się mianem konsolidacji. Proces ten w zależności, od różnych czynników, dzieje się szybciej, wolniej lub wcale. Jedną z takich zmiennych jest właśnie to, czy dana informacja porusza nas emocjonalnie. Wytwarzane przez nasz organizm przy przeżywaniu emocji hormony pobudzają strukturę zwaną ciałem migdałowatym, a ta z kolei aktywuje hipokamp i korę mózgową, które biorą istotny udział w przechowywaniu informacji w pamięci. Im intensywniej przeżywamy więc emocje, tym większe pobudzenie ciała migdałowatego i tym lepsza pamięć długotrwała.
Prawdą jest, że nawet podczas uczenia się mało ekscytujących rzeczy zostaje aktywowane ciało migdałowate. Jednak dzięki zaangażowaniu emocji naszych uczniów i uczennic, możemy zintensyfikować pobudzenie i tym samym przyczynić się do lepszego zapamiętywania przez nich informacji. A jak poruszać? Poprzez opowiadanie historii.
Opowieść na wiele sposobów
Opowieści ustne, obrazkowe i pisane towarzyszą człowiekowi od zawsze. Odkrywane przez archeologów rysunki naskalne z czasów starożytnych, ludowe przekazy ustne, a następnie literatura pisana miały i mają do dziś bardzo ważne znaczenie w zdobywaniu wiedzy o świecie i człowieku. Naturalna potrzeba i zdolność człowieka do opowiadania historii nie uległy zmianie, zmieniają się natomiast sposoby ich opowiadania.
W swoim wykładzie noblowskim pt. „Czuły narrator” Olga Tokarczuk mówi, że pierwszoosobowa narracja przerobiła opowieść o świecie, „na który nie mamy wpływu, na naszą indywidualną historię i oddała scenę ludziom takim samym jak my. (…) z takimi samymi jak my łatwo się zidentyfikować, dzięki czemu pomiędzy narratorem opowieści a czytelnikiem czy słuchaczem rodzi się emocjonalne porozumienie, bazujące na empatii. Ta zaś ze swej natury zbliża i niweluje granice – bardzo łatwo jest zatrzeć w powieści granice między »ja« narratora i »ja« czytelnika, a powieść, która »wciąga« wręcz liczy na to, że granica ta zostanie zniesiona i unieważniona, i to czytelnik, dzięki empatii, stanie się na jakiś czas narratorem”.
Storytelling to właśnie sztuka budowania relacji poprzez pobudzanie wyobraźni i emocji odbiorców i odbiorczyń. Opowiadanie historii, które prowadzą do interakcji i dialogu z bohaterem lub opowiadaczem, ma niezwykłą moc oddziaływania. Gdy nauczymy się to wykorzystywać, możemy łatwiej nie tylko trafić do głów uczniów i uczennic, ale też do ich serc. Osobiste historie skłonią młodych ludzi do zastanowienia się nad ich wartościami i postawami.
Współcześnie storytelling może przybierać bardzo różnorodne formy. Obok wielu gatunków literackich, takich jak opowiadania, baśnie, legendy, poezja, coraz większego znaczenia nabierają opowieści obrazkowe i wizualne. Filmy fabularne i dokumentalne lub fotografie, to jedne z najbardziej atrakcyjnych dla wielu osób sposobów opowiadania. Pokazał to projekt Humans of New York nowojorskiego fotografa Brandona Stantona, który stworzył katalog 10 tysięcy portretów zrobionych przypadkowym ludziom w Nowym Jorku. Przy każdym zdjęciu jest opis, w którym mieszkańcy miasta mówią o sobie. Te krótkie opowieści pokazały zróżnicowanie mieszkańców i podbiły serca odbiorców. Zachęciły też fotografa do rozszerzenia projektu o historie mieszkańców innych krajów, które prezentuje na swojej stronie internetowej.
Fotografia sama w sobie także może być opowieścią lub zachęcać do ponownego opowiedzenia historii już zapomnianej. Pół wieku po II wojnie światowej na nowo zostały opowiedziane historie polskich uchodźców w Iranie. Irańska fotografka i historyczka sztuki Parisa Damandan przez przypadek odnalazła kolekcję szklanych negatywów ze zdjęciami polskich uchodźców, sfotografowanych przez fotografa Abolqasema Jali z Isfahanu. Dzięki temu odkryciu historie sfotografowanych osób odżyły i zostały zebrane we wzruszającym albumie „The Children of Esfahan”. Więcej o wystawie przeczytasz tutaj.
Storytelling sięga także często do fotoreportażu lub innych form dziennikarskich (na przykład popularnych ostatnio podcastów), ale także wszelkich działań artystycznych i animacyjnych. Interesującą dla młodzieży formą mogą być historie obrazkowe oraz komiksy. Świetnym przykładem jest autentyczna historia uchodźcy, której komiksową wersję pt. „Over under sideways down” stworzyła dla Brytyjskiego Czerwonego Krzyża Karrie Fransman. Opowiada o ucieczce nastolatka z Iranu, o jego doświadczeniach z handlarzami ludźmi, zmaganiach i sukcesach podczas pobytu w Wielkiej Brytanii. Historia została zaadaptowana do wykorzystania jako materiał dydaktyczny w klasie i ma szansę budować postawy zrozumienia i empatii wobec migrantów.
Nie musimy ograniczać się do opowiadania prawdziwych historii. Fikcyjne czy fabularyzowane opowieści, które przekazują uniwersalne wartości i angażują emocjonalnie odbiorców i odbiorczynie, mogą również być formą storytellingu wykorzystywaną do pracy z młodzieżą wokół tematu wartości i zmiany postaw.
Storytelling towarzyszy nam także w codziennych sytuacjach i kontaktach z innymi. Opowiadanie historii nie tylko przybliża młodym ludziom świat, ale jest przydatną umiejętnością, dzięki której mogą nauczyć się autoprezentacji czy nawiązywania kontaktów z drugim człowiekiem.
Zacznij od… Czyli kilka pomysłów na wykorzystanie opowieści w edukacji
Każda opowieść jest inna. Wprawieni opowiadacze wiedzą jednak, że są pewne kluczowe elementy, które sprawiają, że historie na długo zostają w naszej pamięci, otwierają przed nami nieznane światy oraz wywołują emocje.
- Myśl o języku wartości. Przed podzieleniem się z młodzieżą jakąś opowieścią zastanów się, jakie są dla Ciebie kluczowe wartości i jak je rozumiesz, a następnie zdecyduj, które z nich chcesz przekazać młodzieży – np. szacunek (kiedy tłumaczysz, że każdy człowiek powinien móc korzystać z przysługujących mu praw, pod warunkiem że nie skutkuje to krzywdą innych ludzi), otwartość (kiedy pokazujesz różne systemy wierzeń i wartości, które prowadzą do odmiennych działań i zachowań) czy empatia (kiedy mówisz o tym, jaki wpływ ma zmiana klimatu na ludzi w różnych częściach świata i dzielimy się w klasie pomysłami na to, jak przeciwdziałać globalnemu ociepleniu). W wykorzystaniu opowieści, anegdot i narracji warto wziąć pod uwagę jakie są kluczowe wartości Twoich uczniów i uczennic, do których kierujesz komunikat. Pomoże Ci w tym znajomość grupy, z którą pracujesz.
- Buduj więź z bohaterem dzięki nawiązaniu relacji z odbiorcami i odbiorczyniami. To pozwoli Twoim uczniom i uczennicom utożsamiać się po części z bohaterem – być może bohater lub bohaterka Twojej opowieści, tak jak Twoi uczniowie, lubi grać w piłkę albo ma ten sam ulubiony serial? Nawet szczegół wystarczy, aby zbudować więź słuchaczy z bohaterem opowieści.
- Pamiętaj o punktach zwrotnych historii – miejscach, w których wyciągniesz odbiorcę ze strefy komfortu, zachęcisz do podjęcia wysiłku zaangażowania się. Ważne, żeby nazwać te punkty. Przykładem takiego punktu zwrotnego jest „Peron 9 i ¾”, który przenosi do świata magii w Harrym Potterze. To moment, od którego zaczyna się przygoda i zmienia się postrzeganie świata. Rozmawiając z uczniami i uczennicami o konsekwencjach ocieplającego się klimatu zapytaj o punkty zwrotne dla nich samych, gdyby mieli opowiedzieć swoją historię i o punkty zwrotne dla naszej planety, jeśli mieliby napisać jej historię do 2100 roku.
- Dyskutując na temat potrzeby zaangażowania się obywateli i obywatelek krajów w rozwiązywanie wyzwań globalnych odwołaj się do historii jakich wiele w literaturze, np. główni bohaterowie książek często nie wiedzą, jak silni i zdolni są, dopóki nie zostaną poddani próbie (Luke Skywalker, Frodo Baggins, Harry Potter). Przejście tej próby, sprostanie wyzwaniu wymaga fizycznej, psychologicznej, społecznej zmiany. W ten sposób możesz pokazać, że prawdziwy świat też taki jest – przedstawia prawdziwe wyzwania, którym musimy sprostać. Odpowiadanie na globalne wyzwania może paradoksalnie wpłynąć na umocnienie naszych mocnych stron i uszlachetnić. Zobacz, jakie spisane historie z literatury dla dzieci i młodzieży polecamy w CEO.
- Największą popularność zyskują historie, w których pokazane są przeciwności, które bohater musi pokonać (czy to pokonanie drogi do Oka Saurona, przebycie morza, aby znaleźć bezpieczny ląd czy długi i żmudny proces nauki, aby zostać wynalazcą czy wynalazczynią). W książce „Kobiety i nauka. One zmieniły świat” młody czytelnik i czytelniczka jest wprowadzony w świat nauki poprzez historie naukowczyń, których kreatywność, upór i pasja pozwoliły im dokonywać rzeczy niezwykłych. Przedstawiając np. dzieje Polski i historię księcia Mieszka i czeskiej Dobrawy wykorzystaj schemat konstrukcji opowieści:
Był sobie…,
Który każdego dnia…,
Aż pewnego dnia…,
Z tego powodu…,
Aż wreszcie…,
I odtąd… - Ucz słuchania historii. W przypadku poruszania z młodzieżą trudniejszych tematów, jakim są migracje, ważną kwestią jest zdolność słuchania i zadawania pytań. Są to umiejętności cechujące dobrych dziennikarzy, dlatego warto korzystać z technik, które stosują przy przeprowadzaniu wywiadów. Wrażliwość, umiejętność długiego i uważnego słuchania drugiego są bardzo istotne. Podobnie sztuka zadawania pytań, które pomogą drugiej osobie dojść do jakiś głębszych wniosków, otworzyć ją, ale nie przekroczyć granicy intymności. Wywiad wymaga czasu i pełnej uwagi dla drugiego człowieka, uczestniczenie w jego opowieści. Ćwiczenie w klasie może polegać na tym, że uczniowie i uczennice w parach robią wywiady ze sobą nawzajem, następnie opowiadają innym „los” kolegi. Dzięki eksperymentowi mogą poznać, jak ich doświadczenie zostało zrozumiane przez innego, jak czuli się, gdy ktoś wypowiada się za nich o nich, jak zostali odebrani i w jak różny sposób można postrzegać czy interpretować tę samą historię.
- Skorzystaj z gotowych materiałów edukacyjnych:
- Scenariusz zajęć języka angielskiego I am a migrant/Jestem migrantem. Podczas zajęć uczniowie i uczennice poznają autentyczne historie migrantów/migrantek oraz zrozumieją, dlaczego decyzja o migracji jest bardzo trudna i wiąże się z wieloma wyzwaniami. Zrozumieją, co można zrobić, aby pomóc migrantom/migrantkom odnaleźć się w nowym środowisku.
- Scenariusz zajęć historii Dzieci uchodźców. Przekroczenie progu sali lekcyjnej jest jednocześnie zmianą rzeczywistości uczestników i uczestniczek warsztatów. Uczniowie i uczennice „przenoszą się” do czasów II wojny światowej. Dlatego konieczne jest umieszczenie informacji na ścianach/tablicy, np.: daty II wojny, uczestniczące państwa, hasła: gen. Władysław Anders, deportacje.
- Scenariusz zajęć języka polskiego Wyjechałem/Wyjechałam ze swojego kraju, ponieważ… Migranci ekonomiczni okiem kamery. Warsztaty oparte na filmie Janusza Zaorskiego „Szczęśliwego Nowego Jorku” oraz filmikach powstałych w ramach kampanii #JestemMigrantem, przygotowanych przez Międzynarodową Organizację do Spraw Migracji (IOM)
- Kilkuminutowe filmiki, które przedstawiają historie migrantów (dostępne na stronie https://biblioteka.ceo.org.pl/filmowe-opowiesci-o-migracjach/) wraz ze scenariuszami zajęć. Jednym z nich jest opowieść Elsiego Adajewa, Czeczena z polskim obywatelstwem, który będąc małym dzieckiem uciekł z rodziną do Polski przed rosyjskimi nalotami bombowymi.
- Publikacja Świat na wyciągnięcie ręki z 10 scenariuszami godzin wychowawczych z zakresu edukacji globalnej, które opierają się na prawdziwych historiach zwykłych ludzi zebranych w kilku krajach afrykańskich.
***
Artykuł powstał w ramach projektów „Historie i fakty o migracjach na XXI wiek” i „I am European. Historie i fakty o migracjach na XXI wiek” realizowanych przez Centrum Edukacji Obywatelskiej. Programy współfinansowane ze środków Unii Europejskiej oraz w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
